Prof. Dr. Şaban Ali DÜZGÜN | İslam Düşüncesini Kurucu Metinler Üzerinden Anlama

Ders Akademide yüz yüze ve eş zamanlı olarak Zoom programı üzerinden çevrimiçi olarak işlendi. 

Çağa anlam katan olayların öznesi insandır tıpkı zamanın rölativitesi gibi insan belirler. İslam’ın kattığı anlam, Yunan felsefesinden, gnostik dinlerden farklı olarak bir felsefe bakış açısı sunmaktadır; onu uygulayacak olan insandır. Bu konuda bir tartışma süregelmiştir; pür bir kozmoloji, pür bir ontoloji felsefe yapmıyor kelamcılar. Bütün bu alanları toplayıp bir sinerji oluşturuyorlar bir amaç bir anlam etrafında şekilleniyor. 

Kelam ilminin tanımı konusunda interaktif bir ortam sağlandı:

Kelamın temel amacı nedir sorusunun pek çok tanımı vardır. Mesela “Allah’ın varlığını, birliğini, kudretini, iradesini, gücünü ispat etmektir” denilebilir. Bu ispata ek olarak o doktrine yönelebilecek saldırıları bloke edebilmek için argümanlar üretecektir denebilir. Burada tanıma “Allah” diye başladık; inanarak tanımladık. İnsanın yeryüzündeki doğumundan ölümüne kadar sürecek zamanı anlamlı hale getirebilmesi için evrimin bir parçası olarak Allah’ı ele alırsak antropolojik bir tanım yapmış oluruz. 

Kelamın geçmişe ne söylediği, bugüne ne söyleyeceği üzerinde literatüre referansla duruldu. Felsefenin ana konularına göre şekillendiği iddia edildi; örnekler verildi:

İbn Sina’nın mümkün varlık, zorunlu varlık kategorizasyonu temellendirmesinde ontolojik zemini, epistemolojide, Mutezile ve sistemli bir şekilde Maturidi’de -özellikle Kitabu’t-Tevhid’de- bilginin temellendirilmesi yanı sıra niye bilgi ile başladığını temellendiriyorlar. Zira bilgi kanıt üretimini gerektirir.

Hakikatin bilgisinin dış dünyadan elde edilmeye dayalıdır; dinlerde de hakikat Cabiri’nin tasnifine göre beyanidir; dışarıdan gelir. Mesela “Dinle Ey İsrail” çok etkileyici olmasıyla birlikte dışarıdan bir bilgiyi ifade eder. Eğitici öğreticidir rab; didaktik konuşur. Modern zamana geçişte F. Bacon, dış dünya için öğretmenimizdir der Novum Organun’da. (Yeni Mantık) Kelamcılar da çoğu zaman dış dünyadan hareket etmişlerdir. Bu bağlamda iman, ya taklit ya da tahkiktir ve mukallidin imanı tüm kelamcılara göre geçersizdir. Çünkü imanın olduğu yerde akıl ve mantık geçersiz bırakılır.

Konuyla bağlantılı olarak fideist olan Kierkegaard’ın varlık felsefesini, Kant’ın akıl anlayışını okunması tavsiye edildi. Ardından kelamcıların hakikati almadaki güvenilir muhbire ihtiyaç şartında sunulan peygamber şartı açıklandı(soru üzerine).

Dakiku’l-Kelam kozmoloji incelemesidir. Kelamcılar neden dış dünya ile niçin ilgileniyorlar? Oryantalistler, Allah’ın ispatı için kullanılacak referans alanı olduğu için derken Müslüman düşünürler, fizik, tabiat felsefesi yapmak için incelediklerini söylerler. Alemdeki boşluk, halâ-mela meselesi, hareket; atomcu nazariye illiyet nazariyesi vs ciddi fizik çalışmaları yapılmıştır. 

Kelamcıların usulü fıkıh usulünü de belirlemiştir. Kelamcıların ihbari (ŞAD) ve inşai (Cüveyni) olarak ayrılabilir. 

Bu ayrımı anlatabilmek adına eline bir erik alıp çekirdeğiyle örnek verilip ilahi buyruk teorisine göre “en iyi ve en kötüyü bilen ve bildiren Allah’tır” erik çekirdeğinin içinde erik ağacı olma potansiyeli var bu ilahi yani inşai boyutu; Cüveyni’nin misali de çekirdeği alıp eken, sulayan budayan bahçivan(insan) rolü de ihbari boyutu olarak açıklandı.

İlahi olan, külli emirleri beyan eder; insan oradan kendi cüz’î olan şüyuu alır. Kendi dünyanızı kendiniz kurarsınız; hem değerler anlamında hem de değerlerin kaynaklık ettiği normlar anlamında. Dolayısıyla akıl-vahiy, Allah-insan, akıl-tecrübe vb arasında bir çatışma yoktur. Hakikate gidilecekse mutabakatla gidilebilir. 

Bu iddiayı tecrübe ederken oluşabilecek şüphenin izale edilmek için olduğuna değinildi. Ardından ara verildi.

                                                       …

Kelam’ın ilmu’n-nazar olarak tanımı hırsızlık analojisiyle anlatıldı; gerçekleşen bir hırsızlık vakasında hırsız ortada yoktur ancak hırsızlık vardır. Faili bulabilmek adına kanıtlar toplanır, tetkik edilir. Deliller toplayıp sonuca gitme ‘nazar’ -akıl yürütme- faaliyetidir.

Tümdengelim ve tümevarım yöntemleri irdelenerek düşünce ekollerinin kullanımlarıyla örnekler verildi. 

Zorunlu/bedihi bilgiden bahsedilip Tanrının var oluşunun endüktif/tecrübi bir bilgi olmadığı üzerinde durularak epistemolojik ayrımları fark ettirilmeye çalışıldı. 

Hristiyan teolojisindeki ‘koruyucu temel’ argümanı üzerinden insanın,  Tanrı’nın düşüncenin çekirdeği olduğu vurgulandı.

Eş-Şehîd, olayın aktif öznesidir. Allah kendisi için bu kavramı kullanırken bizi de bu konuma çağırır “Şahitler olun” der.

…Yedi kat sema ifadesinde Elmalılı Hamdi Yazır, bunları gök olarak değil insanın bilme seviyeleri olarak anlatır. Bunlardan beşi dış dünyaya dönüktür biri matematiksel bilgidir, diğeri akıldır ki tüm bu verileri denetler. 

Denetleme kesinlik kazandırmanın ön şartı olarak ifade edildi.

İnancın temellendirilmesi, hakiki sorgulanmış imanın geçerli oluşu yinelendi. ‘Yanılmışım Tanrı Varmış’ kitabına referanslarla hassas ayarın oluşu değil evrendeki hassas ayara sahip çıkan, daima sürdürenin oluşu vurgulanıp imanı değerli kılanın tercihi olmasıyla ders esnasında olduğu gibi soru-cevap faslının ardından ders sona erdi.  

Ön Okuma Metinleri

Şaban Ali Düzgün, Hikmetle Çoğalan Kanıtla Aydınlanan Bir Medeniyet

İslam düşüncesinde kurucu rol oynayan düşünce ekolleri ve mezheplerin karakterlerini nasıl değerlendirmeliyiz? 

(Afişte yer alan bu sorular kadar spesifik işlenmedi ders; ancak verimliydi ve olumlu dönütler alındı)

İbn Metteveyh, Nazzam DİA 

Mehmet Bulgen, Kelamın Kozmolojisi Çalışmaları (https://mehmetbulgen.com/kategori/kozmoloji/ )

Ali Bardakoğlu, Hüsn ve Kubh Konusunda Aklın Rolü ve İmam Maturidi 

Şehabeddin Sührevendi, Heyâkilü’n-Nûr

Russell Stannard, 21. Yüzyıl İçin Tanrı (çev. Şaban Ali Düzgün)